فقه حج از نگاه امام علی‏ (ع) (1)

کسی را سراغ نداریم که همچون علی‏بن ابی‏طالب علیه‏السلام فضایل را در خود گرد آورده باشد و به مانند او، فضایلش در دانش و فقه و چیره دستی‏اش بر احکام و سنن و قضایا ظهور کند. در منقبت او همین بس که رسول‏اللّه‏ درباره‏اش فرمود:
«اَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بابُها»(1).
به رغم جفای زمانه و توطئه‏ها و خیانت هایی که منجر شد بر بسیاری از دانش ها و داده‏های پربار او برای اسلام و انسانیت او پرده [تجاهل و] تعاصب کشیده شود. او نخستین مفسر و متکلّم و فقیه اسلام است.
اگر شخصی منطقی به دور از غوغا و هیاهوی سیاست ببیند صحیح بخاری و مسلم در موازین صحیح دینی و فقهی، به ذکر نام راویان ضعیف یاگمنام؛ مانند ابوهریره و عِکرمه و کعب‏الأحبار اهتمام تام می‏ورزند، اما در اسناد خود از علی‏بن ابی‏طالب علیه‏السلام جز گذرا و به گونه پیشامد، نامی نمی‏برند، قلبش از درد پاره می‏شود !
از آن رو که ایشان پیشوای فکریِ مسلمانان است، آنان باید در مشکلات فکری و مطالب دینی ـ از جمله مطالب فقهی ـ بدو رجوع کنند.
پژوهش حاضر تلاش دارد میراث فقهی امام علیه‏السلام را در ابواب مختلف حج که به ما رسیده است، تبیین کند. امیدواریم در دستیابی به اهداف مورد نظر در مانا کردن میراث فقهی امام ـ از یک سو ـ و تاباندن پرتو علوی بر فقه حج ـ از سوی دیگر ـ موفق باشیم.
به گونه اساسی، مصدر روایات و احادیث این پژوهش، منابع ذیل است:
1 ـ اخبار و روایاتی که منسوب به امام علی علیه‏السلام است و در وسائل الشیعه شیخ حرّ عاملی آمده و درباره جوانب گوناگون حج است.
2 ـ اخبار و روایاتی که از امام علی علیه‏السلام مربوط به باب های مختلف حج می‏باشد و از مصادر گوناگون حدیث و فقه و تفسیر، بنا بر مذهب جمهور، دکتر «محمد روّاس قلعه چی» در کتاب «موسوعة فقه علی‏بن‏ابی طالب» گرد آورده است.
منبع نخست، اساس پژوهش بوده، دوّمین مصدر با هدف مقارنه و افزایش مناسب به موضوع بحث است. تا آن اندازه که توانسته‏ایم این تحقیق را به گونه ابواب متعارف فقهی در کتاب حج، تقسیم کرده و باب هایی را که سخنی از امام علی علیه‏السلام در آن یافت نمی‏شود، حذف نموده‏ایم.

این قسمت در بردارنده احکام مقدماتی فقهی فریضه حج است که مربوط به پیش از احرام می‏باشد. از امام علی علیه‏السلام درباره این مرحله، احادیثی فقهی گفته شده، که در نکات آتی تقدیم می‏شود:

در شریعت اسلام معروف است: حج از اعظم شعائر اسلام می‏باشد و از پیامبر نقل شده است: آن که مستطیع باشد و انجام حج را به تأخیر اندازد تا بمیرد، خداوند او را در روز قیامت، یهودی یا نصرانی برمی‏انگیزاند(2).
در این باره گفته‏های بسیاری از امیر مؤمنان علیه‏السلام هست؛ از جمله در خطبه‏ای فرمود:
«آیا نمی‏بینید خداوند از نخستین آفریده‏های خود از آدم تا آخرین آنان را در این عالم، به سنگ هایی آزمود که ضرر و سودی نمی‏رساند و نمی‏بیند و نمی‏شنود؟! سپس به آدم و فرزندانش دستور داد توجه خود را بدان معطوف کنند.»(3)
و در خطبه دیگر فرمود:
«خدای سبحان بر شما حج بیشتر را واجب کرد، تا نشانه تواضع آنان در برابر عظمت خداوند و اذعانشان به عزّتش باشد... حجّش را واجب و حقّش را لازم و کوچ بدان‏جا را بر شما فرض کرد.»(4)
و به فرزندانش فرمود:
«توجه به بیت پروردگارتان داشته باشید که از شما خالی نماند، که در این صورت، سعادتمند خواهید شد.»(5)
این فرمایش ها درباره حج واجب است. در فضیلت و استحباب حج، در خبری به نقل از ایشان علیه‏السلام در علل‏الشرائع و عیون‏الاخبار و خصال ـ به سندی که منتهی به امام رضا علیه‏السلام به نقل از پدرانش علیهم‏السلام می‏باشد ـ آمده است:
مردی از امیر مؤمنان علیه‏السلام پرسید [حضرت] آدم چند بار حج گزارد؟
حضرت فرمود: هفتصد بار پیاده حج کرد. نخستین حجّی که گزارد، زنجره‏ای با او بود که آب را به او نشان داد و با او از بهشت بیرون آمده بود.
و از امام در باره اوّلین کسی که از اهل آسمان حج‏گزارد، پرسید. فرمود: جبرئیل بود.»(6)
و از ایشان روایت است: برای شش کس بهشت را ضمانت می‏کنم؛ از جمله کسی که در راه حج بمیرد.(7)
فضیلت حج نیاز به بیان ندارد، بلکه بحث در تعیین نوع افضل است و علمای مشهور اهل سنّت، به افضلیت اِفراد معتقدند و امامیه به افضلیت تمتّع. در جواهرالکلام آمده است:
«اگر شخص مستطیع نباشد یا حَجّة‏الإسلام را به جا آورده باشد و حج برای او مستحب باشد، اختلافی نیست که تمتع ـ به هر دو قسمش ـ افضلیت دارد. نصوص در این باره مستفیض یا متواتر، بلکه از قطعیّات مذهب شیعه است و در برخی به نقل از صادق علیه‏السلام است: اگر دو هزار سال حج گزارم، جز به تمتع نیست.»(8)
از امام صادق علیه‏السلام در این باره پرسیده شد، فرمود:
«علی علیه‏السلام می‏فرمود: برای هر ماهی عمره‏ای است. تمتّع به جاآر، که واللّه‏ افصل است... .»(9)
بر خلاف آنچه که مصادر سنی از ایشان روایت می‏کنند که می‏فرمود: «حج را به افراد گزار، که افضل است.»(10)

معلوم است که در شریعت اسلام، نیّت در هر عبادتی شرط است و حج از شمار عباداتی است که جز با نیّت صحیح نیست. در این باره اشکال و شکی نیست. بحث فقها در جنبه نیّت است، که نیّت احرام است یا خروج به طرف مکه یا نیّت نوع (تمتع، اِفراد یا قِران) یا جمع میان نیّت نوع و نیّت هر یک از افعال حج؟
صاحب جواهر وجوه متعددی را از فقها نقل کرده و سپس این قول را برگزیده است که نیّت نوع است.(11)
در موسوعه فقه علی‏بن ابی‏طالب، نصّی از امام به نقل از مسند زید آورده که فقهای سنّت از آن «نیت نوع» را استفاده کرده‏اند. امام علیه‏السلام فرمود:
«هرکس حج نگزارده است، می‏تواند عمره تمتع به جاآورد یا اگر بخواهد قِران یا اِفراد گزارد.»(12)
اما در این حدیث، حکم مختصر کسی آمده که حج به جانیاورده‏است و می‏فهماند که امام علیه‏السلام در صدد امر دیگری جز نیّت است؛ زیرا وجوب نیّت در عبادت واجب و مستحب، بر کسی که حج بسیار بجا آورده و می‏خواهد حج جدید مستحبی به جا آورد یا کسی که حج نرفته و اولین بار است که حج مشرّف می‏شود، ثابت است.

عبداللّه‏ بن جعفر در قرب‏الاسناد، از حسین‏بن علوان از امام صادق علیه‏السلام نقل می‏کند که ایشان از قول پدرش، امام باقر علیه‏السلام فرمود:
«علی علیه‏السلام می‏فرمود: اگر همراه زنی که برای اولین بار به حج می‏رود، محرم یا شوهرش‏نباشد، بلکه گروهی صالح باشند، اشکالی ندارد.»(13)
در وجوب حج بر این زن، گمان وی به امنیّتش کافی است؛ زیرا اگر امنیت داشته و در گروه (کاروان)، معتمدانی باوی باشند، مستطیع خواهد بود، چنان که در جواهر گفته است.(14) مفهوم فرمایش علی علیه‏السلام و دیگر روایات این بحث، آن است که اگر ترس از راه بر او چیره شود، حج گزاردن بر او واجب نیست.

در فقه معروف است: حج بر خردسال و برده واجب نیست و اگر یکی از این دو حج به جاآورد، به هنگامی که خردسال، بالغ شود و برده آزاد گردد، مجزی از حَجّة الإسلام نیست. دراین باره روایات بسیاری از امامان علیهم‏السلام آمده؛ از جمله، از امام صادق علیه‏السلام که فرمودند:
«اگر خردسال را به حج برند، حَجّة‏الإسلام را وقتی بزرگ شد، به جا می‏آورد، و اگر برده را به حج برند، حَجّة‏الإسلام را وقتی آزاد شد، به جا می‏آورد.»(15)
فقهای امامیه در این باب به حدیثی از امام علی علیه‏السلام استدلال نکرده‏اند، اما فقهای سنت از ایشان حدیثی آورده‏اند که فرمود:
«اگر خردسال حج بگزارد، تا زمانی که طفل است، مجزی است، اما هنگامی که بالغ شد، حَجّة‏الإسلام بر او واجب است و اگر برده حج به جا آورد، تا وقتی که عبد است، مجزی است و زمانی که آزاد گردید،حَجّة‏الإسلام بر وی واحب است.»(16)

حج، به «تمتع»، «اِفراد» و «قِران» تقسیم می‏شود؛ آن که از مکه دور است، تمتع بر او واجب است و بر اهالی مکه، اِفراد و قِران فرض است. در مصادر حدیثی و فقهیِ امامیه از علی علیه‏السلام در این باب، چیزی نیامده، اما مصادر سنی ذکر کرده‏اند که ابا نصر سلمی گفت:
«حج را آغازیدم و در این هنگام علی[ علیه‏السلام ] را دیدم. پرسیدم: حج را تازه آغاز کرده‏ام، می‏توانم عمره را بدان ضمیمه کنم؟ فرمود: نه، اگر عمره را آغاز کرده بودی، می‏توانستی حج را بدان ضمیمه کنی، اما اگر حج را شروع کرده‏ای، عمره را بدان ضمیمه نکن. پرسیدم: اگر بخواهم این کار را انجام دهم، چه؟ فرمود: با چند ظرف آب غسل کن، سپس برای هر دو احرام بپوش و دو طواف به نیّت آن دو به جای‏آر.»(17)
همچنین روایت کرده‏اند:
«مقداد در منطقه «سقیا» بر علی‏بن ابی‏طالب وارد شد، در حالی که ایشان به بچه شتران، مخلوطی از آب و آرد و گیاه را می‏خوراند. عرض کرد: عثمان بن عفّان از جمع میان حج و عمره نهی می‏کند. علی علیه‏السلام در حالی که بردستانش اثر آرد نمایان بود، وارد بر عثمان شد و فرمود: تو از جمع میان حج و عمره نهی کرده‏ای؟ عثمان گفت: این اعتقاد من است. علی[ علیه‏السلام ] در حالی که خشمگین بود، بیرون آمد و [به نیت حج و عمره] می‏گفت: «لَبَّیْکَ اَللّهُمَّ لَبَّیک بِحَجٍّ وَ عُمْرَةٍ مَعا».(18)
ابن ابی شیبه از مروان بن حکم روایت می‏کند:
«با عثمان بودیم که شنیدیم مردی به قصد هر دو [حج و عمره] لبّیک می‏گوید. عثمان پرسید: کیست؟ کفتند: علی است.
عثمان نزد ایشان رفت و گفت: نمی‏دانی من از این کار نهی کرده‏ام؟ فرمود: می‏دانم، اما به خاطر حرف تو، فعل رسول‏اللّه‏ را ترک نمی‏کنم.»(19)
روایات اهل سنت از امام علیه‏السلام ، درباره چگونگی این عمل، متفاوت است. در روایتی از ایشان آمده است: «قارن» (جمع کننده حج و عمره) یک طواف و سعی می‏کند و در حدیثی دیگر است: دو طواف و یک سعی می‏گزارد.(20)
در فقه امامیه معروف است: قِران به یک سعی و دو طواف است(21) و از ایشان علیه‏السلام نقل کرده‏اند:
«هر کس بخواهد بین حج و عمره جمع کند، قربانی با خود ببرد.»(22)

در باب نیابت در حج، از امام علی علیه‏السلام دو روایت در دو جا آمده است:
نخست: نیابت از توانمند، به هنگامی که بیماری یا پیری یا دشمن مانع وی شود. روایت است: آن حضرت پیر مردی را دید که حج نگزارده بود و به دلیل پیری توان آن را نداشت. پس به وی دستور داد مردی را بفرستد تا به نیابت از او حج به جا آورد.(23)
بر خلاف حدائق که قائل به وجوب نیابت به دلیل این روایت است، صاحب جواهر، دلالت این حدیث و امثال آن را بر وجوب رد کرده است.
مصادر سنی این مضمون را از امام علی علیه‏السلام نقل کرده و از ایشان روایت نموده‏اند:
«پیر مردی که در شُرف موت است و نمی‏تواند حج به جا آورد، مردی را با هزینه خود می‏فرستد تا از طرف او حج بگزارد.»(24)
همچنین از ایشان روایت شده که معتقد بود اشکالی ندارد از طرف مردی که حج به جا نیاورده، حج گزارند.(25).
اگر نایب شرایط وجوب را در آن سال داشته باشد، قول اخیر موافق فقه امامی است.(26)
دوم: واجب است نایب طبق شرط، حج تمتع یا قران یا افراد انجام دهد. در این باره روایتی آمده که صاحب وسائل به نقل از تهذیب و استبصار از حسن‏بن محبوب از علی علیه‏السلام آورده است که آن حضرت درباره مردی که به شخصی درهم‏هایی داد تا به نیابت از او حج مفرده به جاآورد، فرمود: «نمی‏تواند حج تمتع به جاآورد. با صاحب دراهم مخالفت نکند.»(27)
در این روایت، امامی که از او سؤال شده، معلوم نیست. روشن است که «حسن‏بن محبوب» از امام علی علیه‏السلام روایت نمی‏کند [زیرا معاصر ایشان نیست]. اگر مقصود از «علی» امیر مؤمنان و روایت منقول از امام کاظم یا امام رضا علیهماالسلام باشد که حسن‏بن محبوب معاصر ایشان بوده و از آنها روایت کرده است، بیش از یک واسطه در روایت ارسال هست. محتمل است که مقصود، از امام، علی‏بن موسی‏الرضا علیهماالسلام باشد که حسن‏بن محبوب از ایشان روایت می‏کند و به سبب تردّد روایت میان این دو احتمال، شیخ طوسی در تهذیب آن را موقوفه و غیر مستند به یکی از ائمه علیهم‏السلام می‏داند.(28)
صاحب جواهر آن را مضمره شمرده، اما مسؤول در روایت را ناشناخته می‏داند،(29) ولی اشتهار تعبیر از امام علی، در لسان روایات، به گونه‏ای که در این روایت آمده، واشتهار تعبیر از ائمه همنام ایشان به کنیه یا القاب یا اسم دوم یا سوم، به‏گونه‏ای است که تعبیر به اسم مفرد می‏شود و گویا این از خواص روایات مروی از اما علی علیه‏السلام است، که به احتمال بسیار از ایشان باشد، و در این صورت مرسله خواهد بود.

معروف در این مسأله، وجوب وفا به این نذر می‏باشد و ادعای اجماع بر آن شده است و به عنوان فرع این مسأله حکم جاهایی که حاجی مجبور است سوار بر کشتی یا مانند آن شود، مطرح گردیده است. امام باقر علیه‏السلام از پدرانش روایت می‏کند: از علی علیه‏السلام در این باره پرسیدند و آن حضرت فرمود:
«در معبر می‏ایستد تا از آن جا بگذرد.»(30)

در مصادر حدیث و فقه امامی، گفته‏ای از امام علی علیه‏السلام در باب مواقیت نیست، اما برخی مصادر سنی، خبری از ایشان نقل کرده‏اند که می‏فرماید:
«میقات کسی که از مدینه، حج یا عمره بگزارد «ذوالحُلیفه» است. می‏تواند پیش از رسیدن بدان‏جا، از همسرش بهره جوید یا هر لباسی بپوشد.
میقات اهالی عراق، «عقیق»است و پیش از وصول به آن مکان، می‏توان از همسر و لباس بهره جست. اگر اهل شام بخواهند حج یا عمره به جا آورند، میقاتشان «جُحفه» است. می‏توانند هر لباسی را بپوشند و از اهل خود بهره جویند، تا به «جُحفه» برسند. میقات اهل یمن، «یَلَمْلَم» است و تا آن جا، حق استفاده از همسر و لباسِ غیر احرام را دارند. میقات اهل نجد «قَرْن‏المَنازل»است. و میقات هر که پس از مواقیت است، خانه‏اش می‏باشد.»(31)
این مواقیت ـ جز با اندکی تفاوت ـ مطابق فقه امامی است.(32)

جایی‏که پوشیدن لباس احرام واحب است، «میقات» نام دارد. اما اگر حاجی پیش از میقات محرم شده باشد، حکمش چیست؟
در فقه سنی معروف است که این عمل جایز می‏باشد و حج درست است. در این باره روایتی از امام علی علیه‏السلام نقل کرده‏اند که در تفسیر آیه ...وَ اَتِمُّوا الْحَجَّ وَ العُمْرَةَ للّه‏ِِ...(33) فرمود: «اتمام حج به این است که از خانه‏ات برای حج و عمره مُحرم شوی».
مردی نزد عمر آمد و پرسید: من سوار بر کشتی و اسب و شتر آمده‏ام. کجا محرم شوم؟ عمر گفت: نزد علی برو و از وی بپرس. از علی علیه‏السلام پرسید، آن حضرت فرمود:
«از جایی از وطنت که سفر را آغاز کردی، احرام بپوش» و او از مدینه منوره مُحرم شد.(34)
فقه امامی کاملاً مخالف این اعتقاد است و احرام پیش از میقات را درست نمی‏داند و روا نمی‏شمرد.(35)
در این باره روایات بسیاری از امامان اهل بیت علیهم‏السلام آمده است؛ از جمله روایاتی از امام باقر و دو روایت از امام صادق علیهماالسلام در رد آنچه اهل سنت از امام علی علیه‏السلام روایت می‏کنند. در آنها اعتقاد اهل سنت بعید شمرده شده است. اگر چنان بود که سنیان می‏گویند، رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله این فضیلت را ترک نمی‏کرد و از مدینه محرم می‏شد، اما او از «ذی‏الحُلیفه» احرام بست.(36)

احادیث ذیل در باب محرّمات احرام، از مصادر شیعه و سنی روایت شده است:

در صحیحه محمدبن مسلم از امام باقر علیه‏السلام آمده است که فرمود:
«علی علیه‏السلام به گروهی برخورد که ملخ دریایی می‏خوردند. فرمود: سبحان‏اللّه‏! شما در حال احرام هستید و چنین می‏کنید؟! گفتند: آن را از دریا صید کرده‏ایم. فرمود: اگر چنین است، آن را در آب بیندازید.»(37)
مقتضای شبهه آن گروه، این بود که خوردن گوشت ملخ حلال است؛ زیرا قرآن(38) بر حلیّت صید بحر تصریح کرده است:
أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعا لَکُمْ وَلِلسَّیَّارَةِ...
اما امام برای ردّ شبهه آنان فرمود: آن را در آب بیندازید؛ یعنی اگر بحری بود می‏توانست در آب زنده بماند. در جواهر از منتهی و تذکره علامه آمده است:
«بسیاری از علمای ما و علمای عامه می‏گویند ملخ دریایی، صید برّی است. مسالک می‏گوید: «در این باره اختلافی نداریم، ولی ابی سعید خدری و شافعی و احمد به روایتی با ما مخالفند.»(39)
نگارنده موسوعه فقه علی‏بن ابی‏طالب در این باب روایاتی از امام گرد آورده که در مصادر سنی موجود است. وی می‏نویسد:
«کشتن و اشاره و نشان دادن و دنبال کردن و خوردن صید بر محرم حرام است.»
علی علیه‏السلام فرمود: «محرم صید را نمی‏کشد و بدان اشاره و راهنمایی نمی‏کند و آن را دنبال نمی‏نماید.»(40)
اگر یکی از این کارها را بکند و صید را وی یا غیر محرم بکشند، محرم ضامن است.(41)
خوردن گوشت صید بر محرم حلال نیست، چه غیر محرم آن را شکار کند، چه محرم و چه برای وی شکار شود یا برای دیگری(42).
«حارث بن نوفل» جانشین عثمان در مکه بود. هنگامی که وی به مکه آمد، با غذای نمک سود از وی پذیرایی کردند. ماهیگیران کبکی را شکار کرده، پختند و در مقابل عثمان و همراهانش گذاشتند. اینان نخوردند، ولی عثمان گفت: ما آن را صید نکرده و دستور نداده‏ایم شکارش کنند. و غیر محرمان آن را صید کره و ما را بدان اطعام کرده‏اند. اشکالی ندارد بخوریم.
به دنبال علی [ علیه‏السلام ] فرستادند و جریان را به ایشان گفتند. علی ناراحت شد و فرمود: شما را به خدا سوگند ! یکی از شما سخن مرا تأیید کند. وقتی برای رسول‏اللّه‏ [ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ] ران گور خری آوردند، رسول‏اللّه‏ نفرمود: ما محرم هستیم و آن را به کسانی که غیر محرمند، بدهید؟! دوازده نفر از اصحاب رسول‏اللّه‏ شهادت دادند.
سپس علی فرمود: یکی از شما مردان برای خاطر خدا شهادت بدهد. وقتی برای رسول‏اللّه‏ تخم شتر مرغی آوردند، ایشان نفرمود: ما محرم هستیم. به غیر ما بخورانید؟ از آن گروه دوازده نفری، عده‏ای شهادت دادند.
حارث بن نوفل می‏گوید: [پس از شهادت اصحاب] عثمان خود را از سر سفره عقب کشید و به همراهانش پیوست و ماهی‏گیران غذا را خوردند.(43)
عبد الرزّاق روایت کرده که علی در حالی احرام، صید را مکروه می‏دانست و این آیه را می‏خواند:
أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعا لَکُمْ وَلِلسَّیَّارَةِ وَحُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُما...(44).
کشتن کفتار که به انسان حمله نکند، صید شمرده شده و موجب کفاره است، اما اگر بر محرم حمله کند و توسط وی کشته شود، بر محرم کفاره واجب نیست. علی علیه‏السلام فرمود:
«اگر کفتار بر محرم حمله کند، می‏تواند آن را بکشد، اما اگر پیش از حمله، آن را بکشد، باید میش بالغی کفاره دهد.»(45)
کشتن مار سیاه و افعی و عقرب و سگ هار و حیوانی که بر محرم حمله آورد، رواست(46) و نیز کلاغ(47) و می‏تواند کنه های شترش را بگیرد و بکشد.
در جواهر آمده است: اگر محرم، حیوان برّی را صید کند، میته بوده و بر محلّ و محرم حرام است، چنان‏که شیخ طوسی وحلّی (ابن ادریس) و قاضی ابن سراج و یحیی بن سعید حلّی و فاضلان ـ محقق و علامه حلی) و دیگران ـ آن‏گونه که از برخی از آنان نقل شده ـ بدان تصریح کرده‏اند، بلکه در نهایه و مبسوط و تهذیب و وسیله و جواهر ـ بنابر آنچه از بعضی نقل شده ـ مانند میته است. در کتاب اخیر اجماع بر این اعتقاد است، و به دو خبر از امام علی علیه‏السلام در این مورد استدلال شده است: نخست: خبر وهب‏بن وهب از جعفر از پدرش از علی علیه‏السلام :
«اگر محرم صید را ذبح کند، محرم و مُحل نمی‏توانند از آن بخورند و مانند میته است و اگر صید در حرم ذبح شود میته است، چه محلّ ذبحش کند و چه محرم.»
دومین خبر از اسحاق از امام جعفر علیه‏السلام است که علی علیه‏السلام می‏فرمود:
«اگر محرم صید را در غیر حرم ذبح کند، میته است و محل و محرم نمی‏توانند از آن بخورند و اگر محل صید را در حرم بکشد، میته است و محل و محرم نمی‏توانند از آن بخورند.»(48)

در فقه حج معروف است: حاجی پس از احرام نمی‏تواند روغن استعمال کند و اگر بوی آن پس از احرام باقی می‏ماند، باز نمی‏تواند پیش از احرام روغن استعمال نماید(49)، اما اگر پس از احرام بویی باقی نمی‏ماند، پیش از آن رواست. خبری که محمدبن مسلم از امام صادق علیه‏السلام روایت کرده، به همین معناست:
«علی علیه‏السلام در این باره فرمود: «نباید محرم، عطر و روغن استعمال کند. اگر پوستش ترک خورد، از غذایی [چرب [که می‏خورد، بر آن می‏مالد و اگر چشم درد داشته باشد، صبرزرد [که گیاهی دارویی است] به چشمش می‏کشد، نه زعفران.»(50)

بین فقها مشهور است که احرام به لباس رنگ شده کراهت دارد، مگر آنچه با دلیل استثنا شده است؛ از جمله لباسی که با گِل سرخ (خاکی سرخ که با آن لباس را رنگ می‏کنند) رنگ شده باشد.
از ابوجعفر امام باقر علیه‏السلام روایت شده است:
«علی علیه‏السلام محرم بود و یکی از کودکانش با او بود که او لباس رنگی به تن داشت. عمر بن خطاب وی را دید و گفت: ای ابا الحسن ! احرام با لباس رنگی رواست؟ فرمود: نیاز به کسی نداریم که به ما سنت آموزد! این لباس ها با گل سرخ رنگ شده است.»(51)
نگارنده موسوعه فقه علی‏بن ابی‏طالب مضمون این خبر و احادیث دیگر را به عنوان «ما یَحْرُمُ عَلَی‏الْمُحْرِم مِنَ الِّلباس» آورده و می‏نویسد:
«مرد نمی‏تواند لباس را که با زعفران یا ورس یا گل کاجیره (کافشه) رنگ شده، بپوشد.»(52)، اما اگر با چیزی جز اینها رنگ شده، می‏تواند بپوشد. محمدبن علی‏بن‏الحسین می‏فرماید: عمربن خطاب، عبداللّه‏ بن جعفر را در حال احرام با دو لباس رنگی دید، پرسید: این چیست؟ علی‏بن ابی‏طالب [که در آن جا بود] فرمود: فکر نمی‏کنم کسی بتواند به ما سنت را بیاموزد ! عمر چیزی نگفت.(53)
محرم نمی‏تواند سرش را بپوشاند. علی علیه‏السلام فرمود: «احرام مرد این است که سرش را نپوشاند(54)، اما زن هر لباسی را که بخواهد، می‏تواند بپوشد، جز آنچه رنگ شده است. وی می‏تواند کفش [غیر بندی] و شلوار و روپوش بلند بپوشد(55)، ولی روبند بر صورتش نباید بیندازد. اگر بخواهد صورتش را بپوشاند، لباسش را بر رویش می‏کشد.»
ابن ابی شیبه از علی[ علیه‏السلام ] روایت کرده که ایشان زنانی را که محرم بودند، از استفاده از نقاب نهی می‏کرد، اما می‏توانستند لباسشان را بر صورتشان بکشند(56)، همچنان که از پوشیدن دستکش نهیشان نمود.(57)
محرم می‏تواند انگشتر در دست کند. اسماعیل‏بن عبدالملک می‏گوید: علی را در حالی که محرم بود، دیدم انگشتر در دست دارد(58) و (59)
نگارنده موسوعه احادیثی را از امام علی علیه‏السلام آورده که در مصادر سنی است و درباره حرمت نکاح محرم و نیز حرمت جدا کردن دندان یا ناخن و... از بدن، و مباح بودن حجامت است. وی می‏نویسد:

نکاح بر محرم جایز نیست و اگر این کار را کرد، نکاحش باطل است. علی ـ کرّم‏اللّه‏ وجهه ـ فرمود: «محرم نمی‏تواند ازدواج کند و نمی‏توان با زن محرم ازدواج کرد. اگر این کار انجام شود، نکاح باطل است.» در روایتی دیگر فرمود: «اگر محرم ازدواج کند، همسرش را از او جدا می‏کنیم.»(60) زیرا آمیزش با همسر، حج را باطل می‏کند. از علی[ علیه‏السلام [درباره حکم حجّ مرد محرمی که با همسرش آمیزش کرد، پرسیدند، فرمود: «اعمال را به جا می آورند تا حج را به پایان برسانند، مناسک را ادامه می‏دهند و در سال آینده، باید دوباره حج بگزارند و قربانی کنند. سال بعد که حج به جا می‏آورند، از هم جدا خواهند بود تا اعمال را تمام کنند.»(61)
همچنان که در حج، جماع حرام است، محرّک‏هایش مانند بوسیدن و امثال آن هم حرام می‏باشد، ولی حج را باطل نمی‏کند. علی فرمود: «اگر محرم زنش را ببوسد، باید قربانی کند.»(62)

علی علیه‏السلام فرمود: «محرم نباید دندان و ناخنش را بکند، مگر اینکه درد بکشَد.»(63)
حسین‏بن علی [ علیه‏السلام ] در سفر به مکه همراه عثمان بود که در راه بیمار شد، عبداللّه‏بن جعفر در «سقیا» به او برخورد و از وی پرستاری نمود، تا زمانی که ترسید حج را از دست بدهد. از این رو، به دنبال علی‏بن ابی‏طالب و اسمای بنت عمیس که در مدینه بودند، فرستاد و خود به سوی مکه روانه شد. آن دو آمدند و [امام [حسین به سر درد خود اشاره کرد و علی دستور داد سرش را بتراشند، سپس در «سقیا» قربانی را به نیابت از او کشت و شتری را نحر کرد.(64)
محرم می‏تواند بدن و سرش را بشوید(65) و حجامت کند. علی ـ کرّم‏اللّه‏ وجهه ـ فرمود: «اگر محرم خواست، می‏تواند حجامت کند.»(66) و (67)
آنچه گفته شد، سخنان امام علیه‏السلام درباره «محرمات احرام» بود، اما درباره «کفاره مخالفت با محرمات»، احادیثی دارند؛ از جمله:
«اگر ریشه‏اش در حرم باشد، باید کفاره دهد.»(68)
در وسائل خبری در این باره نیافتم. شاید ـ چنان که خواهد آمد ـ صاحب جواهر آن را از مصادر عامه نقل کرده است.
از امام صادق علیه‏السلام روایت است که فرمود:
«در کتاب علی علیه‏السلام یافتیم که اگر محرم، مرغ سنگ‏خوار را آسیب رساند، باید بره‏ای را کفاره دهد که از شیر بریده شده است وبرگ درختان‏را می‏خورد.»
خبری دیگر به مانند همین از امام باقر علیه‏السلام هست و فتوای فقها همین است(70)
از امام باقر علیه‏السلام روایت است که فرمود:
«علی علیه‏السلام درباره محرم ومُحِل،که صیدی‏رابکشند،سخن‏می‏گفت‏و فرمود: محرم باید قربانی کاملی را بدهد و محل [قیمت] نیمی از قربانی را.»(71)
در این مسأله میان فقها اختلاف است.(72)
این مسأله دو صورت دارد:
الف ـ در تخم‏جوجه‏باشدکه حرکت کند. در این باره امام صادق علیه‏السلام فرمود:
«در کتاب علی علیه‏السلام هست که کفاره شکستن هر تخم مرغ سنگ‏خوار توسط محرم، گوسفندی یکساله است وکفاره شکستن تخم شتر مرغ، شترِ جوانی است.»(73)
ب ـ پیش از حرکت جوجه، تخم بشکند یا اصلاً در آن جوجه‏ای نباشد. از امام صادق علیه‏السلام در این باره روایت شده است:
«امیر مؤمنان علیه‏السلام در این باره حکم کرد: به شمار تخمها، شتر نر میان شتران ماده رها کنند. هر شتر ماده‏ای که حامله گردد و بچه شتری سالم به دنیا آید، بچه به عنوان قربانی به کعبه برده می‏شود.»(74)
نظر فقها در هر دو صورت، طبق این حدیث است.(75)
اگر محرم صیدی را زخمی کند و آن را به حال خود واگذارد و نداند پس از زخمی شدن، در چه حالی است، قربانی کامل بر او واجب است. در این باره روایتی از امام باقر به نقل از پدرانش، از قول علی علیه‏السلام وارد شده است:
«اگر محرم به صیدی آسیب رساند و آن را خونی کند، سپس به حال خود رها سازد، باید کفاره‏اش را بدهد.»(76)
حکم محرمی که ناچار صید ما میته‏ای را ک نزدش هست بخورد چیست؟ از امام علی علیه‏السلام در این باره خبری آمده که می‏فرماید:
«اگر محرم به صید و میته مضطر شود، می‏تواند میته‏ای را که خدا برایش حلال کرده است بخورد.»(77) این روایت مخالف مذهب امامیه مبنی بر اختیار صید ـ به شرط تمکن ادای کفاره ـ است، اما اگر نتواند کفاره (قربانی) دهد، صید را کنار گذاشته، از میته می‏خورد. صاحب جواهر ادعای اجماع بر این قول را به نقل از سید مرتضی کرده، گو این که صاحب جواهر الکلام احتمال داده روایت در موردی است که نتواند کفاره صید را بدهد، گر چه بدان مضطر باشد.(78)
آنچه مصادر سنی در مورد احکام فقهی امام علی علیه‏السلام در مورد مخالفت احرام ذکر کرده‏اند، نگارنده موسوعه فقهی علی‏بن ابی‏طالب گرد آورده است:
درباره شتر مرغ، علی [ علیه‏السلام ] حکم به شتر قربانی نمود(79) و در مورد تخمش، به جنین ماده شتر. ابن‏عباس می‏گوید: علی‏بن ابی‏طالب در مورد تخم شتر مرغی که محرم بدان آسیب رساند، حکم کرد: شتران نر را میان شتران ماده رها می‏کنی، وقتی معلوم شد بار دارند، تخم هایی را که شکسته‏ای می‏شمری [و به شمار تخم ها بچه شتر می‏دهی]. گفتم این قربانی [کفاره] است و پس از این ضامنِ آنچه از بین برده‏ای نیستی. ابن‏عباس می‏گوید: معاویه از قضاوت علی شگف زده شد. وی می‏افزاید: چرا باید معاویه متعجب شود؟ در بازار، تخم را چنین می‏فروشند و بدان می‏بخشند.(80)
در سنن بیهقی است که علی [ علیه‏السلام [در زمان حیات رسول‏اللّه‏ این گونه قضاوت کرد. مردی نزد پیامبر خدا رفت و آنچه را علی گفته بود، به عرض رساند. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: آنچه را شنیدی، علی به درستی گفت، اما کار دیگری هم می‏توانی بکنی. می‏توانی عوض هر تخم، یک روز روزه بگیری یا مسکینی را اطعام کنی.(81)
کفاره کفتاری که محرم بکشد، بی‏آن که بر وی حمله کرده باشد، یک قوچ است، ولی اگر حمله کند، چیزی بر وی واجب نیست(82). کفاره آهو، گوسفند است(83) درباره کبوتر حرم ـ که دو شخص عادل از مسلمانان باید حکم کنند ـ فرمود: گوسفند بدهد(84) کفاره دو تخم کبوتر، یک درهم است.(85)
کفاره تراشیدن مو؛ علی [ علیه‏السلام ] در مورد کسی که سر درد دارد و مویش را می‏تراشد، فرمود: «سه روز روزه بگیرد و می‏تواند به شش مسکین ـ هر یک نیم صاع ـ طعام دهد و اگر خواست قربانی کند، گوسفندی را می‏کشد.»(86) هر جا خواست ـ حرم یا جای دیگر ـ این کار را انجام می‏دهد. علی [ علیه‏السلام ] در «سیقا» هنگامی که موی پسرش ـ حسین ـ را تراشید، شتری را قربانی کرد، که بخشش مستحب توسط وی ـ رضی‏اللّه‏ عنه ـ بود.(87)
کفاره آمیزش؛ حضرت علی علیه السلام درباره مرد محرمی که با زنش آمیزش کند فرمود: «هر کدام باید شتری بدهند»(88) و در سال آینده حج بگزارند.
کفاره بوسیدن و لمس شهوت‏انگیز؛ حضرت علی علیه السلام فرمود: «اگر محرم زنش را ببوسد، باید قربانی کند»(89)؛ یعنی گوسفند بدهد. آن که حیوانی را برای کفاره می‏کشد، نمی‏تواند از آن بخورد. حضرت علی علیه السلام فرمود: «از گوشت نذری و کفاره صید و آنچه مال مساکین است، نمی‏توان خورد.»(90) (91)